آیه 61 سوره صافات

لِمِثْلِ هذا فَلْيَعْمَلِ الْعامِلُونَ (61)

لِمِثْلِ هذا: از براى مثل اين ثواب و فوز و فلاح، فَلْيَعْمَلِ الْعامِلُونَ‌: پس بايد عمل كنند بجا آورندگان اعمال در دنيا نه براى حظوظ دنيويه كه مشوب است به آلام سريعه.

لِمِثْلِ هذا فَلْيَعْمَلِ الْعامِلُونَ (61) أَ ذلِكَ خَيْرٌ نُزُلاً أَمْ شَجَرَةُ الزَّقُّومِ (62) إِنَّا جَعَلْناها فِتْنَةً لِلظَّالِمِينَ (63) إِنَّها شَجَرَةٌ تَخْرُجُ فِي أَصْلِ الْجَحِيمِ (64) طَلْعُها كَأَنَّهُ رُؤُسُ الشَّياطِينِ (65)

فَإِنَّهُمْ لَآكِلُونَ مِنْها فَمالِؤُنَ مِنْهَا الْبُطُونَ (66) ثُمَّ إِنَّ لَهُمْ عَلَيْها لَشَوْباً مِنْ حَمِيمٍ (67) ثُمَّ إِنَّ مَرْجِعَهُمْ لَإِلَى الْجَحِيمِ (68) إِنَّهُمْ أَلْفَوْا آباءَهُمْ ضالِّينَ (69) فَهُمْ عَلى‌ آثارِهِمْ يُهْرَعُونَ (70)

ترجمه‌

براى مثل اين پس بايد عمل كنند عمل كنندگان‌

آيا اين بهتر است براى تشريفات وارد يا درخت زقّوم‌

همانا ما قرار داديم آنرا امتحانى براى ستمكاران‌

همانا آن درختى است كه بيرون ميآيد در قعر دوزخ‌

بار آن گويا سرهاى شيطانها است‌

پس همانا آنها هر آينه خورندگانند از آن پس پركنندگانند از آن شكمها را

پس همانا براى آنها است بر روى آن هر آينه آميخته‌اى از آب گرم‌

پس همانا بازگشت آنها بسوى دوزخ است‌

همانا آنها يافتند پدرانشان را گمراهان‌

پس آنها در پيروى كارهاى آنان شتابان ميشوند.

تفسير

ظاهرا آيه اوّل نقل كلام اهل بهشت است در ضمن آيات سابقه چنانچه بيان شد و محتمل است كلام الهى باشد از قبل خود يعنى براى مانند اين نعيم كه در آيات اولئك لهم رزق معلوم تا كأنّهنّ بيض مكنون ذكر شد بايد كار كنند كاركنان و در هر حال خداوند ميفرمايد آيا اين نعيم مذكور در آيات سابقه مفصّلا خوب است كه تشريفات ورودى مهمان باشد يا درخت زقّوم كه در مقابل آن تشريفات ورودى كه براى اهل بهشت تهيّه شده بود براى اهل جهنّم تهيّه شده و پذيرائيهاى بعدى هر يك از دو دسته هم بهمين مناسبت خواهد بود و گفته شده زقوم نام درختى است كه در نهامه ميرويد و داراى برگهاى كوچك تلخ بدبو است و در مجمع نقل نموده كه قريش وقتى آيه انّ شجرة الزّقوم طعام الأثيم را شنيدند گفتند ما چنين درختى را نمى‌شناسيم و ابو جهل گفت محمد گمان ميكند آتش درخت ميروياند در صورتى كه درخت را ميسوزاند پس نازل شد انّا جعلناها فتنة

جلد 4 صفحه 434

للظّالمين يعنى ما آن درخت را موجب آزمايش كفّار قرار داديم كه بدون تأمّل در قدرت خدا آنرا منكر شدند و موجب مزيد عذاب آخرت آنها گرديد پس فتنه هم بمعناى امتحان و هم بمعناى عذاب اينجا مناسب است علاوه بر آنكه چنين نزل يعنى تهيّه بدوى براى وارد بخودى خود هم عذاب و بلا است و اگر اين شأن نزول نبود حمل بر عذاب و بلا ميشد و گفته شده چون آنها اظهار عدم اطّلاع از چنين درختى نمودند خدا آنرا معرّفى فرموده كه آن درختى است كه از ته جهنّم بيرون مى‌آيد و شاخه‌هايش بلند ميشود و بتمام طبقات جهنّم ميرسد و چون از آتش ميرويد در آتش نميسوزد و ميوه آن در وقت طلوع از شاخه مانند سرهاى شياطين است و اين يك نوع تشبيه لطيفى از امر حسّى است بامر خيالى مانند تشبيه سر نيزه بدندان غول در شعر امرء القيس يا روى خوب برخسار پرى كه رايج است با آنكه نه غول را كسى ديده نه پرى را شياطين را هم نمى‌بينند ولى در عالم خيال صورت قبيحى براى آنها تصوّر مينمايند كه ترس آور است و كفّار قبل از ورود بجهنّم از شدّت گرسنگى شكم را از آن پر ميكنند و عطش بر آنها غلبه مينمايد پس مدّتى تشنه ميمانند تا مايعى مركّب از چرك و خون بد بوى مشوب و مخلوط بزرداب جوشانى بآنها داده ميشود كه امعائشان متلاشى ميگردد و بعدا بجايگاه خودشان از جهنّم منتقل خواهند شد و گناه آنها آنستكه ديدند پدرانشان در ضلالت و گمراهى كفر و شرك بسر ميبرند و بدون تأمّل و تفكر و تحقيق و تدقيق تقليد از آنها نمودند و در پيروى آنها شتابان شدند مانند آنكه كسى آنها را تعقيب نموده و بسرعت ميراند بسوى آن و گفته شده حميم جاى مخصوصى دارد خارج از جهنّم آنها را مانند شتر ميبرند بر سر آن مايع جوشان و سيراب نموده بجهنّم برميگردانند بدليل قول خداوند هذه جهنّم الّتى يكذّب بها المجرمون يطوفون بينها و بين حميم آن پناه مى‌بريم بخداى مهربان.

جلد 4 صفحه 435

لِمِثل‌ِ هذا فَليَعمَل‌ِ العامِلُون‌َ (61)

بايد ‌براي‌ مثل‌ ‌اينکه‌ فوز عظيم‌ ‌پس‌ البته‌ عمل‌ كنند عمل‌ كننده‌گان‌.

گفتند

الدنيا مزرعة الاخرة

دنيا كشت‌زار آخرت‌ ‌است‌ و گفتند

الدنيا دار عمل‌ و ‌لا‌ جزاء و الاخرة دار جزاء و ‌لا‌ عمل‌

بايد انسان‌ فريب‌ ‌اينکه‌ زخارف‌ دنيا ‌را‌ نخورد ‌که‌ گفتند

(حلاوة الدنيا مرارة الاخرة و مرارة الدنيا حلاوة الاخرة)

جلد 15 - صفحه 158

بايد جلوگيري‌ كرد ‌از‌ هواهاي‌ نفساني‌ و خواهش‌هاي‌ نفس‌ ‌که‌ إِن‌َّ النَّفس‌َ لَأَمّارَةٌ بِالسُّوءِ يوسف‌ آيه 53 و صبر نمود ‌بر‌ زحمت‌ تحصيل‌ علم‌ و ايمان‌ و اعمال‌ صالحه‌ و ترك‌ معاصي‌ و صفات‌ خبيثه‌ ‌که‌ إِنَّما يُوَفَّي‌ الصّابِرُون‌َ أَجرَهُم‌ بِغَيرِ حِساب‌ٍ زمر آيه 13 و گفتند ‌که‌ ‌از‌ ‌براي‌ صبر سه‌ درجه‌ ‌است‌ صبر ‌بر‌ ترك‌ معاصي‌ صبر ‌بر‌ زحمت‌ عبادت‌ صبر ‌بر‌ بليات‌ و مصائب‌ صبر ‌بر‌ ترك‌ معاصي‌ نهصد درجه‌ صبر ‌بر‌ زحمت‌ عبادت‌ ششصد درجه‌ صبر ‌بر‌ بليات‌ و مصائب‌ سيصد درجه‌ و اعمال‌ ‌در‌ دنيا چند قسم‌ ‌است‌:

(قسم‌ اول‌) آنچه‌ بنفع‌ آخرت‌ ‌است‌ چه‌ ‌از‌ افعال‌ قلبيه‌ ‌باشد‌ مثل‌ ايمان‌ و علم‌ و نيت‌ پاك‌ و نحو اينها و چه‌ ‌از‌ افعال‌ نفسيه‌ ‌باشد‌ ‌از‌ اخلاق‌ حميده‌ و صفات‌ حسنه‌ و چه‌ ‌از‌ افعال‌ جوارحيه‌ ‌باشد‌ و اينها ‌هم‌ ‌که‌ بنفع‌ آخرت‌ ‌است‌ دو قسم‌ ‌است‌ يك‌ ‌در‌ تركش‌ ضرر اخروي‌ دارد ‌آن‌ واجبات‌ ‌است‌ و يك‌ قسم‌ ‌در‌ تركش‌ ضرري‌ ندارد مندوبات‌ و مستحبات‌ ‌است‌.

(قسم‌ دوم‌) آنچه‌ بضرر آخرت‌ ‌است‌ و اينها دو قسم‌ ‌است‌ يك‌ قسم‌ ضررش‌ قابل‌ تدارك‌ نيست‌ مثل‌: كفر ضلالت‌ بدعت‌ انكار ضروري‌ و امثال‌ اينها و يك‌ قسم‌ قابل‌ تدارك‌ ‌است‌ ‌به‌ مغفرت‌ و عفو و شفاعت‌ و بليات‌ دنيوي‌ و اخروي‌ و برزخي‌ و ‌آن‌ معاصيست‌ مشروط ‌به‌ اينكه‌ موجب‌ زوال‌ ايمان‌ نشود.

(قسم‌ سوم‌) افعاليست‌ ‌که‌ نه‌ نفع‌ اخروي‌ دارد و نه‌ ضرر اخروي‌ و ‌آن‌ مباحات‌ و مكروهات‌ ‌است‌ اينها ‌هم‌ دو قسم‌ ‌است‌ يك‌ قسم‌ فوائد دنيوي‌ دارد مانعي‌ ندارد و يك‌ قسم‌ فائده دنيوي‌ ‌هم‌ ندارد لغو صرف‌ ‌است‌.

]

(آیه 61)- و سر انجام خداوند بزرگ با یک جمله کوتاه و بیدار کننده و پر معنی به این بحث خاتمه داده، می‌فرماید: «برای مثل این باید، عمل کنندگان عمل کنند» و به خاطر این مواهب تلاشگران بکوشند (لِمِثْلِ هذا فَلْیَعْمَلِ الْعامِلُونَ).

چه تعبیر زیبائی! می‌گوید: تلاشگران برای این چنین هدفی باید تلاش کنند، برای بهشتی مملو از لذات روحانی، و پر از نعمتهای جسمانی که شراب طهورش انسان را در نشئه‌ای ملکوتی فرو می‌برد، و همنشینی دوستان باصفایش غمی بر دل نمی‌گذارد.

ج4، ص144